همه چیز درباره‌ی مارگزیدگی و اقدامات اولیه
نیش مار یا مارگزیدگی هر ساله تقریبا بین ۷۰۰ تا ۸۰۰ مورد در ایالات متحده آمریکا گزارش می‌شود که باعث مرگ ۱۲ تا ۱۵ نفر می‌شود. اغلب قربانیان کودکان بین ۱ تا ۹ سال هستند. بیشترین موارد مارگزیدگی در طول روز و در فصل تابستان اتفاق می‌افتد. هنگامی که مار شخصی را نیش می‌زند، دندان‌های خود را در بدن شخص فرو می‌کند. اگر مار سمی باشد همزمان با فرو کردن دندان‌هایش سم خود را وارد بدن انسان می‌کند، اما مار غیر سمی هیچ نوع سمی وارد بدن نمی‌کند و گزش آن مانند یک گاز گرفتگی ساده است و علائم و نشانه های مارگزیدگی را ندارد.
در دنیا بیش از ۳۰۰۰ نوع مار شناخته شده که تنها ۲۸۸ نوع آن سمی است.
تفاوت مارهای سمی و غیرسمی
مارهای سمی و غیر سمی را می توان به وسیله‌ی برخی از خصوصیات ظاهری‌شان شناخت. این خصوصیات عبارت است از:
یک نوع مار سمی
- سر مارهای سمی مثلثی شکل است و نوع غیرسمی به صورت نیمه بیضی و بدون زاویه است.
- محل گزش مارهای سمی با دو سوراخ اصلی و در مارهای غیرسمی به صورت دو ردیف سوراخ هلالی شکل مشخص می‌شود.
- مارهای غیرسمی دارای مردمک مدور و مارهای سمی مردمک بیضی شکل دارند. البته مردمک مار مرجان نیز که یک مار سمی است، مدور است، ولی وجود حلقه‌های پهن و رنگین در سراسر بدنش آن را به خوبی قابل شناسایی می‌کند.
- در اغلب مارهای سمی یک فرورفتگی در صورت، بین چشمها و سوراخ بینی وجود دارد. این قسمت از مار دارای گیرنده‌های حساس به گرما بوده و حیوان را قادر می‌سازد تا شب بتواند قربانی خود را شناسایی کرده و نیش بزند.
در عکس زیر از راست به چپ، مار افعی، کبرای شمال شرق ایران و کبرای جنوب ایران هستند.
مارهای سمی ساکن خشکی ایران
اثرات سم مار بر بدن انسان
سم از لحظه ورود به بدن، بافتهای اطراف محل گزش را تخریب می‌کند و علائم موضعی به وجود می‌آورد. به تدریج سم به رگهای لنفاوی محل گزش و از آنجا به رگهای خونی وارد می‌شود و در تمام بدن پخش می‌گردد. با پخش شدن سم در تمام بدن، اختلالات شدید عمومی به وجود می‌آید که ممکن است مرگبار باشند. سم باعث نشت خون از رگهای خونی به بافتهای بدن می‌شود. به همین دلیل ممکن است مارگزیدگی به خونریزی داخلی و شوک منجر شود (سم مار کبرا بیشتر بر دستگاه عصبی تاثیر می‌گذارد و به شوک و خونریزی داخلی منجر نمی‌شود).
علائم و نشانه‌های نیش مار سمی (مارگزیدگی)
علائم و نشانه‌های اصلی گزش مار سمی درد، حساسیت، قرمزی و تورم در محل نیش مار است. درد معمولا شدید، تیز و حالت سوزاننده دارد و در طی ۵ تا ۱۰ دقیقه ظاهر می‌شود و اگر در طی یک ساعت پس از نیش مار ظاهر نشد، یا مار از نوع غیرسمی بوده و یا اینکه مار سمی زهر خود را آزاد نکرده است.
تورم معمولا در طی ۳۰ دقیقه تا ۴ ساعت ظاهر می‌شود و در مدت ۱۲ تا ۲۴ ساعت افزایش یافته و ممکن است کل اندام مبتلا را درگیر نماید. اگر تورم بعد از ۱۲ تا ۲۴ ساعت از گزیدگی ظاهر نشد، می‌توان احتمال مسمومیت با مار سمی را رد کرد. در طی ۲۴ تا ۳۶ ساعت پس از گزیدگی تاول‌های کوچک همراه با خون مردگی در ناحیه آسیب دیده ظاهر می شود. تهوع و استفراغ شایع بوده و وجود آن در دقایق و ساعات اولیه نشانه‌ی شدت مسمومیت خواهد بود. تب، لرز، تعریق، ضعف و بیحالی، سرگیجه و سنکوپ ممکن است وجود داشته باشد. وجود بی حسی اطراف دهان، صورت و یا پوست سر، سوزن سوزن شدن و گزگز نوک انگشتان نشانه مسمومیت متوسط تا شدید است.
اختلال انعقادی به صورت خونریزی از بینی، خلط خونی، ادرار خونی، استفراغ خونی، مدفوع خونی، خونریزی داخل شکمی و داخل شبکیه و مغز ممکن است بروز کند. نارسایی کلیه شایع بوده که در اثر فشار خون بالا و رسوب مواد سمی در کلیه ایجاد می‌شود.
مصدوم به هیچ عنوان نباید حرکت کند، چون با فعالیت کردن، سم در رگهای لنفاوی و خونی به سرعت حرکت می‌کند و وضع مصدوم وخیم تر می‌شود. حتی با آرام راه رفتن هم، سم در بدن سریع‌تر پخش می‌شود.
اقدامات اولیه در مارگزیدگی (نیش مار)
۱) قبل از بیمارستان
۱. سریعا با اورژانس تماس بگیرید. تا زمان رسیدن نیروهای امدادی میتوانید موارد زیر را به کار بندید.
۲. مصدوم را از محل گزیدگی دور کنید (ممکن است مار مجدداً حمله کند.)
۳. ضمن دادن آرامش به مصدوم و حفظ خونسردی، مصدوم را روی زمین بخوابانید.
۴. عضو آسیبدیده را بیحرکت کرده و کمی پایینتر از سطح قلب نگه دارید.
۵. زیورآلات و اشیاء تنگ را خارج کنید.
۶. با یک باند کشی پهن اندام آسیبدیده را بانداژ کنید (بانداژ اندام، سرعت انتشار سم را در عضو آسیب دیده کاهش میدهد.)
۷. هرگز از تورنیکه یا گارو استفاده نکنید.
۸. هرگز محل گزش را مک نزنید و برش ندهید.
۹. از سرما درمانی یا کمپرس آب سرد در محل گزش خودداری کنید.
۱۰. مصدوم را در اولین فرصت به یک مرکز درمانی انتقال دهید.
۱۱. درصورت امکان از مار عکس گرفته و یا خود مار مرده را جهت شناسایی به بیمارستان ارسال کنید
۲) در بیمارستان
جهت خنثی نمودن سم مارها از پادزهر استفاده می‌شود. پادزهر زمانی بیشترین تاثیر را دارد که ۱۲ ساعت اول پس از مارگزیدگی تزریق شود. بسیاری از گزیدگی‌ها آنقدر جزئی است که احتیاجی به پادزهر نیست. به خصوص در افرادی که در معرض گزش خزندگان هستند، استفاده از پادزهر در موارد جزئی سبب مقاومت بدن مصدوم به پادزهر می‌شود و تاثیر پادزهر برای آلودگی‌های شدیدتر غیرممکن خواهد بود. پادزهر باید در موارد واکنش‌های عمومی مانند نارسایی تنفس، شوک، خونریزی و اختلالات انعقادی و در موارد دیگر جهت جلوگیری از مرگ یا آسیب دائمی مغز مورد استفاده قرار گیرد.
برای آشنایی بیشتر با مارگزیدگی، نکات و اقدامات اولیه پزشکی رو می‌تونید از اینجا بخونید.
منبع: مبانی کمک‌های اولیه توسط دکتر امیر سالاری – مدرس اورژانس و مراقبت‌های ویژه
ویرایش: کوچنورد
